Money9: મોહિતને બેંકમાંથી પર્સનલ લોન તો ફટાકથી મળી ગઇ. સમગ્ર પ્રક્રિયા ઓનલાઈન પૂર્ણ થઇ ગઇ. બેંકની શાખામાં જવાની જરૂર ન પડી. પરંતુ જ્યારે મોહિત આ પર્સનલ લોનને સમય પહેલા ચુકવવા માંગતો હતો ત્યારે બેંકે સ્પષ્ટ ના પાડી દીધી કે આ કામ ઓનલાઈન નહીં થઇ શકે અને લોનની ચુકવવા માટે તેમણે બેંકમાં જવું જ પડશે. મોહિત સમજી ન શક્યો કે જો બેંક લોન ઓનલાઈન આપી શકાતી હોય તો તેને ચુકવવા બેંક બ્રાન્ચ જવાની જરૂર શું છે? વાસ્તવમાં, આવું જાણી જોઈને કરવામાં આવે છે જેથી ગ્રાહક બેંક જવાના નામે સમય ન ફાળવી ન શકે અને લોન સાથે જોડાયેલો રહે. આ રીતે, ગ્રાહકને લોનની ચુકવણી કરતા અટકાવવાની આ યુક્તિને કહેવામાં આવે છે ડાર્ક પેટર્ન. ગ્રાહકોને સાચી અને સંપૂર્ણ માહિતી ન આપીને તેઓને ગેરમાર્ગે દોરવામાં આવે છે અને તેમની પાસેથી ક્યારેક ઉંચુ વ્યાજ તો ક્યારેક છુપા ચાર્જ વસૂલવામાં આવે છે.
હવે તમે વિચારતા હશો કે આ ડાર્ક પેટર્ન છે શું?
ડાર્ક પેટર્નનો ઉપયોગ ગ્રાહકોના ખિસ્સા ખાલી કરવા માટે કરવામાં આવી રહ્યો છે. એવું નથી કે સરકારની આના પર નજર નથી. ગ્રાહક બાબતોના સચિવ રોહિત કુમાર સિંઘે સ્વીકાર્યું છે કે વધતી જતી ટેક્નોલોજીના યુગમાં, ઈ-કોમર્સ પ્લેટફોર્મ્સ ગ્રાહકોના ખરીદીના નિર્ણયો અને વર્તનને પ્રભાવિત કરવા માટે ડાર્ક પેટર્ન દ્વારા તેમને ગેરમાર્ગે દોરી રહ્યા છે.
હવે માત્ર ઓનલાઈન શોપિંગ પ્લેટફોર્મ જ નહીં પરંતુ ઓનલાઈન બેંકિંગ પ્લેટફોર્મ પણ ડાર્ક પેટર્નનો ઉપયોગ કરી રહ્યા છે. ઓનલાઈન બેંકિંગ દ્વારા લોન લેનારા લોકો ડાર્ક પેટર્નના સરળ ટાર્ગેટ બની જાય છે. જેમકે, પર્સનલ લોનના કિસ્સામાં, ગ્રાહકને લોન સંબંધિત તમામ ખર્ચાઓ અને વ્યાજને પારદર્શક રીતે નથી બતાવવામાં આવતા. એટલે કે કંપનીઓ દ્વારા એવી રીતો અપનાવવામાં આવે છે જેનાથી ગ્રાહકને અંધારામાં રાખી શકાય. ઉદાહરણ તરીકે, ગ્રાહકને એવુ કહેવામાં આવે છે કે તેને કોઈપણ જાતની સિક્યોરિટી વિના 8 ટકાના દરે સસ્તી લોન આપવામાં આવી રહી છે, પરંતુ લોન લીધા બાદ વિવિધ નિયમો અને શરતોની સાથે 36 ટકા સુધી વ્યાજ ભરવું પડી શકે છે. જે ક્યારેય જણાવવામાં નથી આવતું.
એક બીજી ડાર્ક પેટર્ન કે જેના વિશે વારંવાર ફરિયાદ કરવામાં આવે છે તે છે ડ્રિપ પ્રાઇસિંગ અથવા હિડન ચાર્જિસ. આમાં યૂઝરને કહેવામાં આવે છે કે બેંકે તેમના માટે કોઇ પ્રીમિયમ ક્રેડિટ કાર્ડ એપ્રુવ કર્યું છે. પરંતુ બાદમાં મંથલી બિલ આવે ત્યારે ખબર પડે છે કે ફર્સ્ટ બિલિંગ સાયકલમાં હજારો રૂપિયાની ફી લગાવી દેવામાં આવી હોય છે જે અંગે તેમને અગાઉ જણાવવામાં જ નહોતું આવ્યું. તો ડ્રિપ પ્રાઇસિંગમાં પ્રોડક્ટ કે સર્વિસ અંગે ઓછી કિંમત ઓફર કરવામાં આવે છે જેને વેચાણના અંતે વધારવામાં આવે છે.
કન્ઝ્યુમર સર્વે પ્લેટફોર્મ લોકલસર્કલ્સના સર્વે અનુસાર, ઓનલાઈન બેંકિંગનો ઉપયોગ કરતા દર 10માંથી 6 લોકો એટલે કે 60 ટકા લોકો આ પ્રકારની છેતરપિંડીનો શિકાર બની રહ્યા છે. દેશના 363 જિલ્લાના સર્વેમાં 63 ટકા લોકોએ ઓનલાઈન બેંકિંગ પ્લેટફોર્મ્સના હિડન ચાર્જિસનો સામનો કર્યો. 41 ટકા યુઝર્સે કહ્યું કે તેમણે ઇન્ટરફેસ ઇન્ટરફરન્સનો સામનો કર્યો. ઇન્ટરફેસ ઇન્ટરફરન્સ એક ડાર્ક પેટર્ન છે જેમાં ઓનલાઇન બેંકિંગ પ્લેટફોર્મ કન્ઝ્યુમરના ટ્રાન્ઝેક્શનના સમયે ઇન્ટરફિયર કરે છે અને તેને કોઇ એડિશનલ પ્રોડક્ટ કે સર્વિસના સબ્સ્ક્રિપ્શન કે ખરીદારી માટે પુશ કરે છે. જ્યારે 32 ટકા યૂઝરે કહ્યું કે તેમણે સબ્સ્ક્રિપ્શન્સ ટ્રેપનો અનુભવ કર્યો. સબ્સ્ક્રિપ્શન ટ્રેપ ત્યારે થાય છે જ્યારે કન્ઝ્યુમર કોઇ નવી ઑનલાઇન પ્રોડક્ટ અથવા સર્વિસ માટે સરળતાથી સાઇન અપ તો કરી લે છે પરંતુ તે સર્વિસ માટે વારંવાર ચાર્જ લેવામાં આવે છે અને તમે ઇચ્છા હોવા છતાં સરળતાથી તે સર્વિસને કેન્સલ નથી કરી શકતા. તેને બંધ કરાવવા માટે બેંકની બ્રાન્ચમાં જવાનું હોય છે. આ ઉપરાંત, 39 ટકા યૂઝર સાથે બેઇટ એન્ડ સ્વિચના કેસો સામે આવ્યા છે. જેમાં લોન ઓફર કરતી વખતે આકર્ષક વ્યાજ દર બતાવવામાં આવે છે પરંતુ બાદમાં ખબર પડે છે કે વ્યાજ દર તો અલગ છે.
સરકાર સતત ડાર્ક પેટર્નને લઈને કડક પગલાં લઈ રહી છે, તેમ છતાં તેમાં કોઈ ઘટાડો નથી થયો. નવેમ્બર 2023માં સેન્ટ્રલ કન્ઝ્યુમર પ્રોટેક્શન ઓથોરિટી એટલે કે CCPA એ ગ્રાહકોના અધિકારોનું રક્ષણ કરવા માટે એક ગેજેટ નોટિફિકેશન બહાર પાડ્યું હતું. તેને “Guidelines for prevention and regulation of dark patterns”નું નામ આપવામાં આવ્યું છે. તેના કાર્યક્ષેત્રમાં ભારતમાં વસ્તુ અને સેવાઓ આપતા તમામ પ્લેટફોર્મ્સ, એડવરટાઇઝર્સ અને સેલર્સ છે.
ઓનલાઈન બેંકિંગની આ ડાર્ક પેટર્ન્સથી બચવા માટે, મહત્વનું છે કે ગ્રાહક લોન લેતી વખતે તમામ ચાર્જિસ વિશે પૂછપરછ કરે. લોન પર વાસ્તવિક વ્યાજ શું હશે, એન્યુઅલ પર્સન્ટેજ રેટ એટલે કે APRની લેખિત માહિતી માંગો, કારણ કે તેમાં વ્યાજ, પ્રોસેસિંગ ફી સહિતના તમામ ખર્ચનો સમાવેશ થાય છે. ઓનલાઇન કોઇ લોન કે કાર્ડ લેતા પહેલા તમામ નિયમો અને શરતો ધ્યાનથી વાંચો. ઘણીવાર ટર્મ્સ એન્ડ કંડિશનની સાથે સ્ટારની સાઇન બનેલી હોય છે. આની પર જરૂર ધ્યાન આપો. જો તમે કોઈપણ ડાર્ક પેટર્નના શિકાર બનો તો તની ફરિયાદ પણ કરી શકો છો. તમે 1915 નંબર ડાયલ કરીને નેશનલ કન્ઝ્યુમર હેલ્પલાઇનને ફરિયાદ કરી શકો છો અથવા Whatsapp દ્વારા 8800001915 પર ટેક્સ્ટમાં ફરિયાદ મોકલી શકો છો.
પર્સનલ ફાઇનાન્સ અંગે લેટેસ્ટ અપડેટ મેળવવા માટે Money9 App ડાઉનલોડ કરો