Money9: અમર એક યુવાન ગ્રેજ્યુએટ છે જે એક બિગ મલ્ટીનેશનલ સોફ્ટવેર કંપનીમાં નોકરી કરે છે. કંપની તરફથી લાખોમાં પગાર મળતો હોવા છતાં તેને ફિલ્મ મેકિંગમાં ખુબ રસ છે અને વીકેન્ડ્સમાં તે પોતાના શોખને વિકસાવવા માંગે છે. પરંતુ અમરને એ ખબર નથી પડતી કે તે પોતાની ફિલ્મ મેકિંગ સફરની શરૂઆત ક્યાંથી કરે. તેથી તેણે ફિલ્મ મેકિંગ વિશેના પુસ્તકોને ઓનલાઇન એક્સપ્લોર કરવાનો નિર્ણય કર્યો.
પરંતુ અમર જ્યારે ઇ-કોમર્સ વેબસાઇટ પર બેસ્ટ બુક શોધવાનો પ્રારંભ કર્યો તો તેની સમક્ષ ઘણાં બધા વિકલ્પનો ઢગલો થઇ ગયો. હવે આટલા બધા વિકલ્પોથી તે મુંઝવણમાં મુકાઇ ગયો કે છેવટે પસંદગી કરવી તો કોની કરવી. ઘણાં બધા વિકલ્પો ચકાસીને છેવટે બે બુક્સ અમરે તેના કાર્ટમાં એડ કરી દીધી. જો કે અમરે એમ વિચારીને ત્યારે બુક્સ ન ખરીદી કે ભવિષ્યમાં કોઇ સારી બુક આવશે ત્યારે ખરીદશે. બીજા દિવસે અમરને અચાનક સાઇટ પરથી એક નોટિફિકેશન આવ્યું. જેમાં લખ્યું હતું કે તમારા કાર્ટમાં બે વસ્તુઓ એડ કરી છે. અત્યારે જ ખરીદી કરી લો કારણ કે પછી કિંમતો વધી જશે. તો આ જોઇને અમર કન્ફ્યુઝ થઇ ગયો. અને તેને આંચકો લાગ્યો. તેને થયું કે આટલા ટૂંકા સમયમાં કેવી રીતે વસ્તુની કિંમત વધી શકે. તો શું કરે..તેને ખરીદે કે ન ખરીદે?
અમર પુસ્તક ખરીદે કે ન ખરીદે તે તેનો વિષય છે. પરંતુ જે રીતે ઇકોમર્સ સાઇટ તેને ખરીદી કરવા લલચાવી રહી છે, તેની પર દબાણ કરી રહી છે તે આ સાઇટ્સની એક ટેકટિક્સ છે. જેને ડાર્ક પેટર્ન કહેવામાં આવે છે.
આ ડાર્ક પેટર્ન છે શું?
ડાર્ક પેટર્ન કે ડિસેપ્ટિવ પેટર્ન એક ટ્રેડિંગ પ્રેક્ટિસ છે જેમાં એપ્સ કે વેબસાઇટ્સ યૂઝર્સ કે બાયર્સ પર તેમની મરજી વિરુદ્ધ વસ્તુઓ ખરીદવાનું દબાણ કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે માની લો કે તમે કોઇ ઓનલાઇન ગ્રોસરી પ્લેટફોર્મ પરથી એક ઇંડુ ખરીદો છો. હવે તમારો ઇરાદો કે ઇચ્છા એક કે બે ઇંડા 12 કે 13 રૂપિયામાં ખરીદવાનો છે. પરંતુ કાર્ટમાં એડ કરતી વખતે તમને 3 વિકલ્પ આપવામાં આવશે. જેમ કે 12 રૂપિયામાં બે ઇંડા, 24 રૂપિયામાં 6 ઇંડા, 36 રૂપિયામાં 10 ઇંડા ખરીદી શકો છો. તો આ અલગ અલગ કિંમત સ્પેશ્યલ ઓફરના નામે આપવામાં આવે છે.
એટલે કે બચતના નામે તમને બેના બદલે 4 કે તેથી વધુ ઇંડા ખરીદવા માટે લલચાવવામાં આવે છે. જો કે ખરીદવા તો તમે એક જ ઇંડુ ગયા હતા.
ડાર્ક પેટર્નનો એક બીજો પ્રકાર છે જેને કન્ફર્મ શેમિંગ કહેવાય છે. તેનું એક ઉદાહરણ હોસ્પિટાલિટી ઇન્ડસ્ટ્રી હોઇ શકે છે. માની લો કે તમે કોઇ ટ્રાવેલ એગ્રીગેટર સાઇટ્સ પરથી હોટલો રૂમ બુક કરાવો છો. હવે તેસાઇટ સ્ક્રીન પર એક પોપઅપ એડ નાંખે છે જેમાં લખ્યું હોય છે કે અત્યારે 25 લોકો આજ પેજ જોઇ રહ્યા છે તો અત્યારે જ હોટલ રૂમ બુક કરી લો અને 15 ટકા ડિસ્કાઉન્ટ મેળવો. નહીંતર તમારે વધારે ચૂકવવા પડશે કારણ કે હવે એક જ રૂમ બચ્યો છે. તો રાહ કોની જુઓ છો ઉતાવળ કરો. આમ કરવા પાછળનો હેતુ યુઝરને બુકિંગ ન કરાવવા બદલ ગિલ્ટી ફિલ કરાવીને તેનું શેમિંગ કરવાનો છે એટલે તેને કન્ફર્મ શેમિંગ કહે છે.
ઇ-કોમર્સ કંપનીઓના આ અલગ-અલગ ડાર્ક પેટર્ન્સને ધ્યાનમાં રાખીને સરકારે તેમને આ રીતની અનફેર ટ્રેડ પ્રેક્ટિસિસ ન કરવા માટે કહ્યું છે. કારણ કે આમ કરવું એ કસ્ટમરની સાથે એક પ્રકારની છેતરપિંડી છે. અને તેમની પસંદને પ્રભાવિત કરવાનો છે. સરકારે 17 સભ્યોની એક ટાસ્ક ફોર્સ બનાવી છે. જે ગ્રાહકોને રક્ષણ આપવા માટે એક ગાઇડલાઇન્સ તૈયાર કરશે. મિનિસ્ટ્રી ઓફ કન્ઝ્યુમર અફેર્સે 9 પ્રકારની ડાર્ક પેટર્નની ઓળખ કરી છે જેનો ઇ કોમર્સ કંપનીઓ ઉપયોગ કરે છે. તેમાં ફોલ્સ અર્જન્સી પણ એક છે. જેમાં અર્જન્સી કે સ્કેરસિટીનું બહાનું બતાવીને ગ્રાહકો પર ખરીદી કરવાનું દબાણ કરવામાં આવે છે.
બાસ્કેટ સ્નેકિંગ એટલે ગ્રાહકોની મરજી વિરુદ્ધ એડિશનલ પ્રોડક્ટ કે સર્વિસ એડ કરવી. કન્ફર્મ શેમિંગ એટલે યુઝરને બુકિંગ ન કરાવવા બદલ ગિલ્ટી ફિલ કરાવવાનો કે દ્રષ્ટિકોણની પુષ્ટી ન કરવા બદલ ગ્રાહકોની ટીકા કરવી.
ફોર્સ્ડ એક્શન એટલે ગ્રાહક ન ઇચ્છતો હોવા છતાં તેને કોઇ પગલુ લેવા મજબૂર કરવો. નેગિંગ એટલે સતત ટીકા કે ફરિયાદો કરીને તેને કોઇ પગલું ભરવા માટે વિનંતી કરવાનો છે. સબ્સ્ક્રિપ્શન ટ્રેપ્સ એટલે કોઇ સર્વિસ માટે સાઇનઅપ કરવું પરંતુ બંધ કરવામાં મુશ્કેલી આવવી. બેઇટ એન્ડ સ્વિચ એટલે જાહેરાત કોઇ પ્રોડક્ટની કરવી અને ડિલીવરી કોઇ બીજી જ ઉતરતી ગુણવતાની પ્રોડક્ટની કરવી.
હિડન કોસ્ટ એટલે જ્યાં સુધી ગ્રાહક ખરીદી કરવા માટે પ્રતિબદ્ધ ન થાય ત્યાં સુધી એડિશનલ કોસ્ટને છુપાવવી. ડિસગાઇઝ્ડ એડ્સ એટલે એવી જાહેરાત તૈયાર કરવી જે દેખાવમાં ન્યૂઝ આર્ટીકલ જેવી કે યૂઝર દ્વારા તૈયાર થયેલા કન્ટેન્ટ જેવી લાગતી હોય.
2030 સુધીમાં ભારતની ડિજિટલ ઇકોનોમી એક ટ્રિલિયન ડોલરની થઇ જશે. જેને ધ્યાનમાં રાખીએ તો સરકાર માટે ગ્રાહકોના હિતોની સુરક્ષા કરવી જરૂરી છે. તો બીજી તરફ ગ્રાહકોએ પણ આવી એપ્સ અને વેબસાઇટ્સની આ પ્રકારની યુક્તિઓથી પોતાને જાગૃત કરવા જરૂરી છે.
પર્સનલ ફાઇનાન્સ અંગે લેટેસ્ટ અપડેટ મેળવવા માટે Money9 App ડાઉનલોડ કરો